Κορωνοϊός: «Ο νόμος της φύσης και το πραγματικό χωρίς νόμο»

Miquel Bassols

Από το blog του Zadig στην Ισπανία

Το πραγματικό χωρίς νόμο μοιάζει αδιανόητο. Είναι μια οριακή ιδέα που κατ’ αρχάς σημαίνει πως το πραγματικό είναι χωρίς φυσικό νόμο.

Jacques-Alain Miller

Ό,τι παίρνετε από τη φύση, εκείνη αργότερα το διεκδικεί πίσω από σας με το παραπάνω.

Isidoro de Munciar (11ος αι. μ.Χ.)

 Από την Ιταλία, μετά από αρκετές ημέρες περιορισμού του πληθυσμού κατά τη διάρκεια της επιδημίας του κορωνοϊού, μας έρχονται εικόνες παράδοξα οικείες, τόσο απρόσμενες όσο και αποκαλυπτικές. Στο Κάλιαρι, τα δελφίνια φτάνουν στο λιμάνι μέχρι την άκρη της αποβάθρας. Στη Βενετία, τα κανάλια έπαψαν να είναι ο συνηθισμένος τουριστικός σκουπιδότοπος –φαίνεται ο βυθός μέσα από τα διάφανα νερά, που αφήνουν χώρο στους κύκνους, στα ψάρια και σε διάφορα πουλιά. Η φύση επιβάλλει έτσι τον νόμο της, όταν το ομιλούν ον αναγκάζεται να υποχωρήσει –λίγο, μόνο λίγο– μπροστά στην επιδημία των δικών του τρόπων απόλαυσης που ονομάζουμε πολιτισμό.

Η φύση είναι επιδημική εκ φύσεως, αν μου επιτρέπετε αυτό τον πλεονασμό, είτε πρόκειται για κύκνους στη Βενετία, είτε για παγκόσμιους ιούς που διασχίζουν χώρες και σύνορα. Το ανθρώπινο ον είναι επιδημικό επειδή είναι ομιλούν και κατοικείται από εκείνη τη απολαμβάνουσα ουσία που ονομάζουμε σημαίνον.[1] Ξέρουμε πως θα δούμε και σε άλλα μέρη και άλλες στιγμές εικόνες παρόμοιες με εκείνες του Κάλιαρι και της Βενετίας. Σε κάθε περίπτωση, ο νόμος της φύσης και το πραγματικό της απόλαυσης μοιάζουν να είναι η εμπρόσθια και η πίσω όψη του ίδιου τραυματικού γεγονότος για το υποκείμενο της εποχής μας. Όμως πρέπει να τα διακρίνουμε.

Ίσως στις μέρες μας, όπως ποτέ άλλοτε, η Ανθρωπότητα –έτσι, με Α κεφαλαίο–  μπορεί και πρέπει να αναγνωρίσει τον εαυτό της σαν ένα και μοναδικό υποκείμενο απέναντι στην εισβολή του πραγματικού, σαν εκείνο το συλλογικό που ο Ζακ Λακάν όρισε με τρόπο τόσο αινιγματικό ως «το υποκείμενο του ατομικού».[2] Είναι ένα υποκείμενο που αντιμετωπίζει μια πρόκληση την οποία θα μπορέσει να ξεπεράσει μόνο με τρόπο, ακριβώς, συλλογικό, με έναν υπολογισμό της δράσης του που είναι αναγκαστικά συλλογικός.

Αυτό που δεχόμαστε σήμερα –μέρα με τη μέρα– είναι οι πιο βίαιες συνέπειες ενός γεγονότος που είναι και θα εξακολουθήσει να είναι παράδειγμα του πραγματικού στον 21ο αιώνα. Όμως, περί τίνος πραγματικού πρόκειται; Είναι μια καλή στιγμή για να διαβάσουμε και να ξαναδιαβάσουμε το προπαρασκευαστικό κείμενο του Ζακ-Αλέν Μιλλέρ για το συνέδριο της Παγκόσμιας Εταιρείας Ψυχανάλυσης το 2014, που ήταν ακριβώς αφιερωμένο σε «Ένα πραγματικό για τον ΧΧΙ αιώνα».[3] Συναντήσαμε εκεί διάφορες πολύτιμες αναφορές για να συλλέξουμε και να επεξεργαστούμε αυτή την περίοδο.

Η φύση δεν είναι πλέον το πραγματικό

Αυτή η μικρή φονική μηχανή που φέρει το όνομα Sars-CoV2, η οποία μεταδίδεται και πολλαπλασιάζεται από το ένα σώμα στο άλλο, δημιουργώντας τα συμπτώματα του COVID-19, είναι ένας ιός. Η πλειονότητα των βιολόγων μας λένε πως ένας ιός δεν είναι ένα ζωντανό ον –όπως είναι ένα βακτήριο–, αλλά πως χρειάζεται ένα κύτταρο, ένα ζωντανό ον, για να αναπαραχθεί. Για αυτό τον λόγο, άλλοι βιολόγοι λένε πως είναι ένα ον που δεν είναι ούτε ζωντανό ούτε νεκρό, σαν ένας Κύριος Βάλντεμαρ.[4] Όλα εξαρτώνται από το πού τοποθετούμε τα όρια του «πραγματικού της ζωής»,[5] κάτι που δεν είναι καθόλου απλό στην πραγματικότητα. Αυτό που γνωρίζουμε με βεβαιότητα είναι πως πρόκειται για έναν ιό που μεταδίδεται και πολλαπλασιάζεται με πολύ συγκεκριμένους νόμους. Στην περίπτωση του COVID-19 είναι ένας νόμος που αποκρυπτογραφούμε αργά-αργά, υπερβολικά αργά. Όμως, υπάρχει εδώ υπό διακύβευση ένα πραγματικό του χρόνου που είναι αποφασιστικής σημασίας για τη θεραπεία του.

 Το πραγματικό του ομιλούντος όντος, επαναλαμβάνουμε συχνά ακολουθώντας την ύστερη διδασκαλία του Λακάν, είναι ένα πραγματικό χωρίς νόμο. Όμως ο ιός SARS-CoV2 όχι: εκείνος ακολουθεί έναν αδυσώπητο νόμο, ακολουθεί τον νόμο της φύσης, που πρέπει να ξέρει κανείς να αποκρυπτογραφήσει για να μπορέσει να τον αντιμετωπίσει. Το πρόβλημα είναι ότι δεν γνωρίζουμε ακόμη επαρκώς τον νόμο του. Πάνω απ’ όλα όμως, δεν γνωρίζουμε ακόμη πώς να απενεργοποιήσουμε τον τρόπο διάδοσής του για να δημιουργήσουμε αποτελεσματικά αντιιικά φάρμακα και το αντίστοιχο εμβόλιο. Χρειαζόμαστε κάποιον Άλαν Τούρινγκ, που ήταν αυτός που αποκρυπτογράφησε τον κώδικα της δαιμονικής μηχανής που ονομάστηκε «Εnigma» και που χρησιμοποιούνταν από το Τρίτο Ράιχ  για τη μετάδοση των μυστικών μηνυμάτων του στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Εκτιμάται ότι η επιτυχία του Τούρινγκ επέσπευσε το τέλος του πολέμου κατά δύο με τέσσερα χρόνια και έσωσε χιλιάδες ζωές. Σε ό,τι αφορά τον κορωνοϊό, βρισκόμαστε σε ένα σημείο ακόμη πολύ πρώιμο για την απόκτηση των κατάλληλα δοκιμασμένων αντιιικών και εμβολίων. Όχι, με τον κορωνοϊό, δεν είμαστε αντιμέτωποι με ένα πραγματικό χωρίς νόμο, αλλά με ένα φυσικό φαινόμενο που ακολουθεί τους νόμους του, εκείνους που η φύση αποκρυπτογραφεί από την εποχή του Γαλιλαίου σύμφωνα με τη ρήση του πως «το βιβλίο της φύσης είναι γραμμένο σε μαθηματική γλώσσα».

Είναι αλήθεια ότι στην αρχαιότητα η φύση και το πραγματικό βρίσκονταν σε γειτνίαση, αλληλεπικαλύπτονταν με κάποιον τρόπο, ήταν φτιαγμένα από την ίδια πάστα. Ωστόσο, μία από τις επιπτώσεις της σύγχρονης επιστήμης ήταν ακριβώς ότι διαχώρισε τη φύση από το πραγματικό. Όπως το υπογράμμισε ο Ζ.-Α. Μιλλέρ: «Στο παρελθόν, το πραγματικό ονομάστηκε φύση. Φύση ήταν το όνομα του πραγματικού όταν δεν υπήρχε αταξία στο πραγματικό. Όταν η φύση ήταν το όνομα του πραγματικού, θα μπορούσε κανείς να πει, όπως το έκανε ο Λακάν, ότι το πραγματικό πάντα επιστρέφει στο ίδιο σημείο. Την εποχή που το πραγματικό παρουσιαζόταν με την αμφίεση της φύσης, τότε μόνο αυτό έμοιαζε με την πιο προφανή και πιο εξέχουσα εκδήλωση της ίδια της έννοιας της τάξης. […] Μπορούμε να πούμε πως, εκείνη την εποχή, το πραγματικό ως φύση είχε τη λειτουργία του Άλλου του Άλλου, δηλαδή ήταν η ίδια η εγγύηση της συμβολικής τάξης».[6]

 Υπάρχουν σήμερα πολλοί τρόποι να επιδοθεί κανείς σε αυτή την αδύνατη λειτουργία του Άλλου του Άλλου προκειμένου να εγγυηθούμε ένα νόημα όταν το πραγματικό εισβάλλει με τρόπο τραυματικό: ο επιστημονισμός είναι ένας, η θρησκεία ένας άλλος. Από την πλευρά του, ο συμπεριφοριστής ψυχολόγος μας συμβουλεύει: «Μη μιλάτε για χάος! Μη λέτε για πανικό! Μην το σκέφτεστε!». Όμως θα ήταν το ίδιο αν μας έλεγε «μη σκέφτεσαι τον άσπρο ελέφαντα», που είναι ο καλύτερος τρόπος να συνεχίσουμε να σκεφτόμαστε και να αγχωνόμαστε μπροστά σε έναν άσπρο ελέφαντα χωρίς να καταφέρνουμε να αποκρυπτογραφήσουμε το γλωσσικό είναι του ως άσπρου ελέφαντα.

Το πραγματικό δεν έχει νόημα

Ακόμη ένα πολύτιμο σημείο: «Το ότι δεν έχει νόημα είναι κριτήριο του πραγματικού, με την έννοια πως όταν κάποιος φτάσει στο εκτός νοήματος τότε μπορεί να σκεφτεί ότι βγήκε από τις μυθοπλασίες που παράγονται από ένα θέλει-να-πει. Το ότι το πραγματικό στερείται νοήματος ισοδυναμεί με το ότι το πραγματικό δεν αντιστοιχεί σε κανένα θέλει-να-πει. Το νόημα του διαφεύγει.  Η απόδοση του νοήματος γίνεται μέσω των φαντασιωσικών σκαρφισμάτων».[7]

Σε αντιδιαστολή με το πραγματικό, η ασθένεια του COVID-19 είναι σήμερα μια τεράστια φούσκα νοήματος, νοήματος θρησκευτικού, όπως κάθε νόημα –και πάντα στα πρόθυρα της έκρηξης. Ο «κορωνοϊός» είναι το κύριο σημαίνον του νοήματος της επικαιρότητάς μας, το κατεξοχήν κύριο σημαίνον, στο βαθμό που ακόμη και η Εκκλησία έδωσε την οδηγία να αδειάσουν, με δική της εντολή, οι λεκάνες με τον αγιασμό. Και σίγουρα όχι χωρίς λόγο. Εκεί, πράγματι, ανθίζουν όλες οι φαντασιώσεις, ατομικές και συλλογικές, για να καταστήσουν αυτό το σημαίνον μια δαιμονική δύναμη, τον κατεξοχήν κακό θεό, που επιθυμεί τον αφανισμό της Ανθρωπότητας, που επιβάλλει την τιμωρία σε έναν πολιτισμό που το έχει παρακάνει με την απόλαυσή του.

Η απόδοση λίγου νοήματος ανακουφίζει για ένα χρονικό διάστημα, όμως το φαινόμενο της αναζωπύρωσης είναι, γενικά, πολύ χειρότερο από την αρχική έλλειψη νοήματος. Το νόημα, πάντα θρησκευτικό, είναι ιογενές, σε αντίθεση με το πραγματικό που δεν έχει τίποτα το ιικό, που μάλλον δεν παύει να μη γράφεται, χωρίς κανένα νόημα.  

Η εμπειρία του πραγματικού

Απέναντι στην άτακτη φύση, απέναντι στο πραγματικό που πια δεν επιστρέφει στο ίδιο σημείο, το υποκείμενο αγχώνεται. Ο επιστημονισμός υπόσχεται να νικήσει το άγχος με τη γνώση, μια γνώση που θα ήταν ήδη εγγεγραμμένη στο πραγματικό. Εις μάτην. Η θρησκεία υπόσχεται να το νικήσει με το νόημα. Μάταια επίσης.

Περί τίνος πραγματικού πρόκειται λοιπόν για την ψυχανάλυση; Του πραγματικού που ήταν πάντα; Όχι, το πραγματικό δεν είναι πια αυτό που ήταν –αυτό είναι ένα από τα πράγματα που μάθαμε στο συνέδριο της ΑΜΡ το 2014. Πρόκειται για το πραγματικό του 21ου αιώνα, για ένα πραγματικό ξεχωριστό από τη φύση, για ένα πραγματικό που είναι το υπόλοιπο μιας φύσης που τακτοποιούνταν από έναν νόμο, θεϊκό ή όχι, επιστημονικό ή όχι, μιας φύσης, όμως, που είναι ήδη αμετάκλητα χαμένη. Και ότι ναι, είναι αλήθεια, αυτό είναι ένα πραγματικό χωρίς νόμο, χωρίς κάποιον νόμο που να μπορεί να προβλέψει, τουλάχιστον, την εισβολή του. Εδώ είναι που η εμπειρία αυτών των ημερών μπορεί να μας δώσει μια πρωτοφανή μαρτυρία, σε παγκόσμιο επίπεδο, μιας εμπειρίας του πραγματικού στο συλλογικό ως υποκείμενο του ατομικού σε διαφορετικά επίπεδα του πραγματικού: 

·         Του πραγματικού του χρόνου. Πρόκειται για έναν χρόνο δυσδιάκριτο, μη συμβολοποιήσιμο, μη αναπαραστάσιμo χρονολογικά, που όμως σηματοδοτεί τον χρόνο της νόσου που προκαλείται από τον κορωνοϊό. Αυτό είναι ένα από τα χαρακτηριστικά που καθιστούν τρομερά δύσκολη την αντιμετώπισή του: το ότι μπορεί να εξαπλώνεται σιωπηλά, απουσία οποιουδήποτε παρατηρήσιμου κλινικού συμπτώματος. Αυτό είναι μάλιστα το πραγματικό με την πλέον λακανική του έννοια, ένα πραγματικό που εισάγει αναγκαστικά έναν λογικό χρόνο στο υποκείμενο του συλλογικού: κάτι που δεν παύει να μη γράφεται…μέχρι να γραφτεί. Το πρόβλημα δεν είναι πλέον να μάθουμε αν κάποια μέρα θα κολλήσουμε – γνωρίζουμε ότι θα πλήξει τουλάχιστον το 70% του πληθυσμού–  αλλά μάλλον το πότε θα συμβεί, και πότε θα σταματήσει να μη δίνει συμπτωματικά σημάδια στο σώμα.

·         Του πραγματικού του χώρου στην εμπειρία του εγκλεισμού. Ο μετρικός χώρος, εφεξής αναγκαστικά περιορισμένος, δίνει τη θέση του αυτές τις μέρες σε έναν άλλο χώρο, πιο κοντινό στον μη μετρικό χώρο. Είναι κάτι απίστευτο τα πράγματα που μπορούμε να κάνουμε σε ένα τετραγωνικό μέτρο που είναι επίσης ένα κυβικό μέτρο!

·         Του πραγματικού του συλλογικού χρόνου για τον μετριασμό των επιπτώσεων της αναπόφευκτης εξάπλωσης του ιού. Στην πραγματικότητα, ο συλλογικός πανικός δεν έρχεται σήμερα από τον ίδιο τον κορωνοϊό, αλλά από τoν αναπόφευκτo υπερκορεσμό του συστήματος υγείας, που εισάγει την αναγκαιότητα ενός λογικού χρόνου: Μην αρρωστήσετε όλοι μαζί ταυτόχρονα, παρακαλώ. Αυτό είναι επίσης το πραγματικό του χρόνου, τραυματικό για τον καθένα.

·         Του πραγματικού του να έχεις ένα σώμα, πάντα με τρόπο λίγο υποχονδριακό.

·         Και, πάνω απ’ όλα, του πραγματικού της μοναξιάς του ομιλούντος όντος, του ομιλ-όντος, είτε έχει παρέα είτε όχι.

Η εμπειρία του πραγματικού που βιώνουμε δεν είναι, συνεπώς, τόσο η εμπειρία της ίδιας της ασθένειας όσο η εμπειρία αυτού του υποκειμενικού χρόνου, που είναι επίσης και συλλογικός χρόνος, παράξενα οικείος, που εκτυλίσσεται χωρίς να μπορεί να αναπαρασταθεί,  να ονομαστεί, να μετρηθεί. Αυτό είναι το πραγματικό που ενδιαφέρει την ψυχανάλυση και που αυτή επεξεργάζεται. Η συμπτωματική διάσταση αυτής της εμπειρίας εμφανίζεται χωρίς απαραίτητα να κατοικείται κάποιος από τον ίδιο τον κορωνοϊό, αλλά μόνο από τον λόγο που επιχειρεί να δώσει ένα νόημα στην εισβολή του στην πραγματικότητα από τη στιγμή που είναι το αποτέλεσμα του καθαρού νόμου της φύσης.

Ο νόμος της φύσης μπορεί να είναι προβλέψιμος –αυτό είναι το έργο της επιστήμης. Το πραγματικό χωρίς νόμο δεν είναι προβλέψιμο –αυτό είναι το έργο της ψυχανάλυσης. Αντιμέτωποι με αυτή τη διαφορά, θα είναι καλό να ανατρέξουμε σήμερα στο απόφθεγμα των στωικών για να φτιάξουμε μια συλλογική εμπειρία του πραγματικού με τρόπο όσο γίνεται λιγότερο τραυματικό: γαλήνη μπροστά στο προβλέψιμο, θάρρος απέναντι στο απρόβλεπτο και σοφία για να διακρίνουμε το ένα από το άλλο.

·         Ο Sant Isidre LLaurador (Άγιος Ισίδωρος ο αγρότης) ήταν αγρότης που έζησε τον 11ο-12ο αιώνα στη Μαδρίτη και έγινε ο προστάτης των αγροτών στην Καταλονία.

·         Munciar, τον 11ο αιώνα, ήταν το όνομα του μικρού χωριού Músser, στην κοιλάδα του Cerdagne, που διακρίνεται από άλλες κοιλάδες των Πυρηναίων «λόγω μιας εποχής που χαρακτηριζόταν από ασυνήθιστα καιρικά φαινόμενα». Εκεί ζούσε ένας αγρότης που ονομαζόταν Isidre και του οποίου την πολύτιμη φράση μετέφερε εδώ ο συγγραφέας. Στα καταλανικά του 12ου αιώνα, και στο στυλ του Raymond Lulle, η φράση του θα ήταν: «Tot ço que a natura manllevats, te sera pres apres».

Μετάφραση από τα ισπανικά (και αναφορά στο γαλλικό κείμενο): Πολίνα Αγαπάκη

Επιμέλεια : Άννα Πίγκου, Ελένη Τέντσου

20 Μαρτίου 2020